گونه شناسی سلفی گری
سلفی گری و تروریسم تکفیری مفاهیمی هـستند کـه نسبت میان آنها عام و خاص مـطلق است ، به این معنی کـه سـلفی گری مفهومی وسیع و شامل طـیف هـا و جریان های مختلف اعتقادی و سیاسی می شود که مکتب تروریسم تکفیری یکی از مـصادیق آن است . هرچند سلفی گری اصـول و مـبانی عـام دارد، از نظر اعتقادی و از نـظر سـیاسی ، تفاوت های اساسی مـیان مـصداق های آن دیده می شود. نقطه آغازین اندیشۀ سلفی گری در بدعتی ریشه دارد که ابن تیمیه در قـرن هـفتم ایجاد کرد. وی برخلاف علمای اسلام ، بـه مـفهوم پردازی واژه سلف پرداخـت و آن را در مـعنایی به کار برد کـه تا آن زمان ، اندیشمندان اسلامی چنین معنایی را درباره سلف ارائه نکرده بودند. هرچند رگه هایی از انـدیشه سـلفیه را می توان در احمدبن حنبل مشاهده کـرد، ولی نـمی تـوان وی را ابـداع کـننده سلفی گری بـرشمرد؛ زیرا در انـدیشه احمد بیش از هر چیز مسئله نقل حدیث در واکنش به عقل گرایی افراطی معتزله [وجود] داشت (عـلیزاده ، ج ١ : ٢٨٠(
در واقـع سـلفیه فرقه ای نو ظهور است که غالباً از عـقاید ابـن تـیمیه و مـحمدبن عـبدالوهاب پیروی مـی کند. مهم ترین بدعتی که ابن تیمیه بنیان نهاد، گسترش منابع تشریع به صحابه ، تابعین و تابعین تابعین بود. ابن تیمیه با تکیه به حدیث خیرالقرون ، سه قـرن نخستین اسلام را بهترین قرون اسلام برمی شمارد و به همین سبب ، برای کسانی که در این سه قرن زندگی کرده اند، مرجعیت در ابعاد مختلف قائل است . (برای اطلاع از چالش های نظری و تاریخی این دیدگـاه رک بـه : البوطی ، ١٣٧٦). مهم ترین ویژگی این مذهب جعلی ، نفی مذاهب اسلامی و دعوت مسلمانان به تبعیت محض و بدون اندیشه از گذشتگان است . به گفته سعید رمضان البوطی اندیشمند سنی ، سلفیه پدیده ای ناخواسته و نـسبتاً نـوخاسته است که انحصارطلبانه مدعی مسلمانی است و همه چیز را جز خود، کافر می داند. فرقه ای خودخوانده که با به تن درکشیدن جامه انتساب بـه سـلف صالح و با طرح ادعای وحـدت در فـضای بی مذهب ، با بنیان وحدت مخالف است .
سلفیه یعنی همان بستر وهابیت ، مدعی است که هیچ مذهبی وجود ندارد و باید به عصر سلف ، یعـنی دورانـ صحابه ، تابعین و تابعین تـابعین بـازگشت و از همه دستاوردهای مذاهب - که حاصل قرن ها تلاش و جست وجوی عالمان مذاهب مختلف بوده است و اندوخته ای گران سنگ از فرهنگ اسلامی در ابعاد گوناگون پدید آورده و با پاسداشت پویایی اسلام و فقه اسلامی ، آن را به پاسخ گـویی بـه نیازهای عصر توانا ساخته است - چشم پوشید و اسلام بلامذهب را اختیار کرد. سلفیه دستی به دعوت بلند می کند و می گوید، بیایید با کنار گذاشتن همه مذاهب ، به سوی یگانه شـدن بـرویم ، اما بـا دست دیگر، شمشیر تکفیر برمی کشد و مدعی است که با حذف دیگران از جامعه اسلامی و راندن آنان بـه جمع کفار، جامعه اسلامی را یک دست می کند. در پشت این دعوت به بـی مـذهبی ، دعـوت به نوعی مذهب ، نهفته است که گرفتار چنگال جمود و تنگ نظری است و اسلام را به صورت دینی بـی تـحرک ، بی روح ، ناقص ، ناتوان و بی جاذبه به تصویر می کشد و با احیای خشونت و تـعصب ، راه را بـر هـرگونه نزدیک شدن به همدیگر می بندد (بوطی ، ١٣٧٦: ٢٥(
در حال حاضر، گاه سلفی و سلفی گری در مورد گـروه ها و جریان هایی استفاده می شود که در تقابل با سلفی گری به مـعنای واقعی آن هستند. این در حالی اسـت کـه نه تنها میان سلفی گری و فرقه ها و مذاهب کلامی و فقهی اهل سنت تفاوت های اساسی وجود دارد، بلکه در درون جریان سلفی گری نیز تضادها و تفاوت های بسیاری دیده می شود و همین امر موجب ایجـاد جریان ها و طیف های مختلف درون سلفی شده است .گرایش های سلفی مناطق مختلف جهان اسلام ، اگرچه ارتباطات وثیقی باهم دارند، اما اختلافات فراوانی نیز در میان آنها یافت می شود. بـا نـگاهی به این جریان ها می توان در مجموع سه عامل ، شامل : «عقاید، سیاست و روش » را در اختلافات درونی سلفی گری مشاهده کرد. این اختلافات در حوزه عقاید ناشی از توجه و میزان پایبندی هر کدام از این گروه ها بـه مـبانی عام سلفی گری است . برای مثال ، در حالی که وهابیان بر حدیث به عنوان منبع معرفتی خود بسیار تأکید دارند، اهل قرآن توجه چندانی به حدیث ندارند و به طور مـستقیم بـه کتاب مراجعه می کنند؛ یا در حالی که وهابیان با تصوف مخالف اند، مکتب دیوبند به دو اصل طریقت (تصوف ) و شریعت پایبند است ( فرمانیان ، ١٣٨٨). یکی دیگر از عوامل اختلاف میان سلفیان ، «سیاست »، یعـنی مـسائلی مـانند: حد و مرز حضور در سیاست ، چـگونگی تـعامل بـا دولت و موضع گیری در برابر مخالفان است . گاهی دو جریان سلفی از نظر عقاید و حتی مواضع سیاسی با یکدیگر مشابه هستند، اما از نظر روش رسیدن بـه هـدف هـا با یکدیگر تفاوت دارند. با توجه به اینـ عـوامل ، سلفی گری به گونه های مختلفی تقسیم شده است که ما در این بخش ، یکی از این تقسیم بندی ها را مورد اشاره قـرار مـی دهـیم .
سلفی گری تکفیری
سلفی گری تکفیری به گرایشی از سلفیون گـفته می شود که مخالفان خود را کافر می شمارند. براساس مبنای فکری آنان میان ایمان و عمل تلازم وجود دارد، بـه این مـعنی کـه اگر کسی ایمان به خدا داشته باشد و مرتکب گناه کبیره شـود، از دین خـارج و کافر شمرده می شود. چنین دیدگاهی موجب شده است که مسلمانان را به علت انجام دادن امـور مـذهبی خـود، در ردیف مشرکان قرار دهند و در نتیجه آنان را واجب القتل شمارند. این گروه مسلمانان را از آن جهت کـه هـمانند آنـها نمی اندیشند و به باور آنها مشرک هستند، کافر می دانند. مهم ترین نوع سـلفی گـری تـکفیری که مسلمانان را تکفیر می کند، شاخه اصلی وهابیت است . شاید برخی از محققان نام نـهادن وهـابیت به سلفیه را نپسندند و معتقد باشند که افکار وهابیت ، با آرا و افکار سلف ارتباطی نـدارد و هـیچ یک از سـلف ، اعتقادات وهابیت را قبول ندارند. اگرچه این حرف حق است ، ولی امروزه با تبلیغات فراوان آل سعود و وهـابیت ، اطـلاق سلفیه بر آنان پذیرفته شده و تمام مباحث سلفیه ، بیشتر حول آرا و افکار سلفیانی مـی چـرخد کـه تفکرات ابن تیمیه و ابن قیم جوزی را پذیرفته اند. بنابراین ، ما وهابیت را به عنوان یکی از مـهم تـرین جریاناهای سلفی عصر حاضر می شناسیم (فرمانیان ، ١٣٨٨(
سلفی گری جهادی
نظریه پردازی دربـاره سـلفی گـری جهادی ریشه در اندیشه های سید قطب ، رهبر شاخه انقلابی اخوان المسلمین مصر، دارد. سید قطب بـا بـرشمردن مـفاسد عصر حاضر، جهان امروز را جامعه جاهلی معرفی می کند. وی که متأثر از انـدیشه هـای ابوالعلی مودودی بود، برخلاف نظر مودودی نه تنها کشورهای غیراسلامی ، بلکه کشورهای اسلامی را نیز به عـلت اجـرا نکردن قوانین اسلامی ، جوامع جاهلی نام می نهد و می گوید: هر جـامعه ای کـه اسلامی نباشد، جاهلی است . اگر بخواهیم تـعریف دقـیق تـری ارائه دهیم ، باید بگوییم که جامعه جـاهلی جـامعه ای است که در ایمان ، عقاید و قوانین آن چیزی به غیر خدا پرستش نمی شود. طـبق این تـعریف ، همه جوامعی که در حال حـاضر وجـود دارند، در قـلمرو جـاهلیت قـرار می گیرند. سید قطب در چنین شـرایطی جـهاد را مطرح میکند و بیان می دارد که در این شرایط ، مسلمانان وظیفه دارند برای برپایی دین ، چـه بـا کفار چه با حاکمان کشورهای اسـلامی ، جهاد کنند (فرمانیان ، ١٣٨٨). گـروه دیگـری که در ایجاد اندیشه سلفی گـری جـهادی تأثیر داشت ، مانیفست جهادی گروه جماعت اسلامی مصر بود که توسط عبدالسلام فـرج نـوشته شده بود.
اگرچه در دیدگاه هـای سـید قـطب و عبدالسلام فرج جـنگ ، اخـتلاف فرقه ای و حمله و کشتار عـامه مـردم و علما به علت اختلاف عقیده جایگاهی نداشت ، سلفیان تکفیری با انحراف در اندیشه سلفی گـری جـهادی ، این جریان را به نفع خود مصادره کـردند. این جـریان به جـای مـبارزه بـا کافران وارد مبارزه عقیدتی درون دینـی شد و بر جنبه های فرقه گرایی خود افزود و به ابزاری در دست متعصبان و گروه های تـکفیری تـبدیل شد.
فجیع ترین جنایت ها بـه دسـت گـروه هـای وهـابی و تروریستی در کشورهای اسـلامی انـجام می شود، ولی این گروه ها می کوشند با سوءاستفاده از مفهوم مقدس جهاد، خود را به عنوان چهره هـای جـهادی مـعرفی کنند.
سلفی گری تبلیغی
این نوع از سلفی گـری مـحور فـعالیت خـود را تـبلیغ انـدیشه ها و مبانی سلفی گری قرار می دهد.
هرچند در ماهیت این نوع سلفی گری نیز تکفیر مخالفان دیده می شود، درسلفی گری تبلیغی تلاش دارد با بهره گیری از فناوری های پیشرفته ارتباطی ، گفتمان سلفی گری را جهانی سازد. این جریان می کوشد علاوه بر تبلیغ معارف خود، با القای شـبهه ، عـقاید مسلمانان را به چالش بکشاند. در این میان ، شبکه جماعت تبلیغ یکی از شاخه های فعال سلفی گری تبلیغی است .
سلفی گری سیاسی
این نوع سلفی گری با وجود داشتن اهداف اعتقادی ، بیشتر در پی دسـتیابی بـه اهداف سیاسی و به دست آوردن قدرت سیاسی است . برای سلفی گری سیاسی می توان حزب جمعیت العلمای اسلام در پاکستان را نام برد که می کـوشد از طـریق حضور در انتخابات مجلس و به دسـت آوردن کـرسی های بیشتر و با حضور در مراکز تصمیم گیری پاکستان ، نفوذ خود را در این کشور افزایش دهد.
سلفی گری اصلاحی
سلفی گری اصلاحی از نظر مفهومی و روشی با گـونه هـای دیگر سلفی گری مـتفاوت اسـت . این نوع سلفی گری در واکنش به عقب ماندگی و ضعف جهان اسلام و مسلمانان شکل گرفت . پیروان سلفی گری اصلاحی علت عقب ماندگی جهان اسلام را فراموشی میراث اسلامی و عمل نکردن به تعالیم اسلامی بـیان مـی دارند. هدف اصلی این گروه ، ایجاد تقریب و هم گرایی در جهان اسلام بود و مراد از سلف ، نه بازگشت به مواضع و کارهای صحابه و تابعین و تابعین تابعین ، بلکه بازگشت به اصول و فرامین اسلام است کـه در کـتاب و سنت آمـده است (علیزاده: ١٠٢(
منبع اصلی :
مبانی اعتقادی تروریسم تکفیری نویسنده : نبی الله روحی، نشریه آفاق امنیت » تابستان 1393 - شماره 23 (از صفحه 5 تا 36
منابع فرعی :
-بـوطی ، رمضان (١٣٧٦)، سلفیه بدعت یا مذهب ، ترجمه حسین صابری ، بنیاد پژوهش های اسـلامی آسـتان قـدس رضوی .
- علیزاده موسوی ، سیدمهدی (١٣٩١)، سلفی گری و وهابیت ، ج ٢، قم : دفـتر تـبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم .
- فرمانیان ، مهدی (١٣٩٣)، تکفیر از کدام قسم ، سراج منیر، س ٤، ش ١٣.
- فرمانیان ، مهدی (١٣٨٨)، گرایش های فکری سلفیه در جهان معاصر، مـشکوه ،ش ١٤.
- فـرمانیان ، مـهدی (١٣٨٦ )، فرق تسنن ، «وهابیت »، قریب گرکانی ، به کوشش رسول جعفریان)١٣٨٩( آشنایی با فـرق تـسنن ، مـرکز مدیریت حوزه علمیه قم
