گرایش‌های مختلف سلفی و اندیشه‌های آنان نسبت به موضوع تقریب

چکیده

 

امروزه سلفی‌گری یکی از جریان‌های فعال و پرطرف‌دار در جهان اسلام است و به‌ همین دلیل فعالیت‌ها و رویکردهای آنان نقش تأثیرگذاری در موفقیت یا شکست‌ تلاش‌های تقریبی دارد.با ظهور ابن تیمیه و تأکید آن بر درستی فهم اسلاف،مکتب‌ سلفیه پدیدار شد.سلفیه در طول تاریخ در نقاط مختلفی از جهان اسلام،طرف‌دارانی‌ پیدا کرد که هرچند در اصل سلفی‌گری مشترک بودند اما تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر داشتند.این گرایش‌های سلفی را می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:سلفیه اعتدالی زیدیه یمن، سلفیه تقریبی اخوان المسلمین مصر و سلفیه جهادی سید قطبی.با توجه به‌ گرایش‌های ضد تقریبی ابن تیمیه،شاید بسیاری تصور کنند که تمام سلفیان مخالف‌ تقریب‌اند؛اما تقریبا نیمی از سلفیان مدافع وحدت اسلامی‌اند.در یک سوی طیف، سلفیان وهابی تکفیری قرار دارند که بیشترین نقش را در ایجاد تفرقه دارند و در سوی‌ دیگر طیف گروهی از اخوان المسلمین مصر قرار گرفته‌اند که تقریب مذاهب در دستور کار خویش قرار داده‌اند.در مقاله حاضر ضمن معرفی گرایش‌های مختلف سلفی و اندیشه‌های آنان،میزان ضدیت و یا هماهنگی آنان با اهداف تقریبی بررسی می‌شود.

 

مقدمه

بـرای مـحدثان تمام ادوار تاریخ اصحاب حدیث اهل سنت«پیروی از سلف»جمله‌ای‌‌ بسیار‌ آشنا‌ است؛اما تا اوایل قرن‌ هشتم‌،«سلف‌»بیشتر در معنای لغوی‌اش یعنی‌ «گذشتگان»به کار می‌رفت.عبارت«پیروی از سـلف»یـا«ائمـهء سلف»را می‌توان در عبارات اصحاب‌ حـدیث‌ قـرن‌ دوم و سـوم یافت(ابن ابی یعلی،بی‌تا:13‌/1،39‌،492).در قرن هفتم،ابن تیمیه ظهور کرد و در سال 896 ق کتاب جنجالی خود به نام فتوی‌ الحمویة الکبری‌ را‌ نـوشت‌ و حـدود پنـجاه‌بار لفظ«سلف»را در این رسالهء کوچک به‌ کار بـرد و نـوشت:«در عقل صریح و نقل صحیح چیزی که مخالف طریقهء سلفیه باشد، وجود ندارد»(بی‌تا:64‌)و این‌چنین‌ مکتبی‌ با عنوان«سلفیه»راه خـود را در تـاریخ‌ بـاز نمود.

بعد‌ از‌ ابن تیمیه،جریان سلفیه در زیدیه مدافعانی همچون ابـن الوزیر و ابن الامیر صنعانی یافت؛ولی در‌ تفکر‌ اصحاب‌ حدیث مدافعان جدی‌ای نداشت تا اینکه محمد بن عبد الوهاب(م 6021 ق)در‌ عـربستان‌ ظـهور‌ کـرد و وهابیت را با گرایش تکفیری‌ تأسیس کرد.در شرق جهان اسلام نیز شـاه‌ ولیـ‌ اللّه‌ دهلوی(م 6711 ق)حنفی‌مذهب به‌ ترویج برخی از آرای ابن تیمیه در میان حنیفیان شبه‌قاره‌ هند‌ پرداخت.او منتقد تقدیس‌ بـیش از انـدازه پیـامبر و اولیای الاهی بود و طلب حاجت‌ از‌ آنان‌ و نذر برای ایشان را جایز نمی‌دانست(نـدوی،3931:82/7-23).

در قـرن حـاضر در‌ شمال‌ آفریقا سید محمد رشید رضا تفکر سلفیه اعتدالی را پذیرفت‌ و در آثار خود‌ به‌ویژه‌ در‌ تـفسیر المـنار و مـجله المنار از آن دفاع کرد و این‌چنین تفکر سلفیه در شمال آفریقا رواج‌ یافت‌.بعد از رشید رضا،شـاگردش حـسن البنّا با تأسیس‌ جنبش اخوان المسلمین‌ تفکر‌ سلفیه‌ اعتدالی-تقریبی را در شمال آفریقا و کـشورهای‌ عـربی گـسترش داد.اما رویکرد اخوان المسلمین سیاسی‌ بود‌؛به‌ همین دلیل بعد سیاسی‌ سلفیهء شمال آفـریقا بـر تمام جریاناتی که تحت‌ تأثیر‌ این جنبش بودند،اثر گذاشت.این‌ تأثیر را مـی‌توان در سـلفیه شـبه‌قاره هند نیز مشاهده کرد‌.سلفیه‌ عربستان اگرچه بیشتر بر بعد مذهبی خاصی تأکید می‌ورزد،امـا تـأثیر تفکر‌ سید‌ قطب و محمد قطب موجب‌ ظهور جنبشی سیاسی‌ و انقلابی‌ از‌ دل وهابیت گـردیده اسـت کـه برخی آن‌ را‌ وهابیت‌ انقلابی و عده‌ای آن را وهابیت سیاسی نام نهاده‌اند.در مقابل،عده‌ای این‌ جریان‌ را سلفیه جـهادی یـا سـلفیه‌ انقلابی‌ نام نهاده‌اند‌.به‌ نظر‌ می‌رسد«سلفیه جهادی»بهترین نام‌ برای‌ ایـن‌ گـروه باشد؛زیرا سلفیه جهادی اعم از وهابیت انقلابی است.با توجه‌ به‌ روند تاریخی جریان سلفیه و گـرایش‌های مـتفاوت‌ این جریان در میان‌ وهابیان‌ عربستان، زیدی‌ها،حنفیان هندوستان و فعالان‌ سیاسی‌ شمال افـریقا،بـحث نگاه سلفیه به تقریب را در چهار بخش جـداگانه پی‌ مـی‌گیریم‌.

سلفیه و انواع مختلف آن

سلف در لغت به معنای پیشین است. (ابن منظور، بدون تاریخ، ج 9 ، ص 158 ) به گفته ابن فارس، سلف اصلی است که بر تقدم و سبقت دلالت دارد. سلف کسانی هستند که درگذشته بوده اند. (ابن فارس، 1408 ، ج 3 ، ص 95 ) بنا بر این سَلَف مفهومی نسبی دارد و در مقابل خَلَف است.

تا زمان ابن تیمیه ( 661 - 728¬ ق) سلف به معنای لغوی آن استعمال می شد و معنای دیگری مد نظر نبود؛ اما ابن تیمیه معنایی تازه و  اصطلاح جدیدی وضع کرد. منظور او از سلف، صحابه، تابعین و تابعینِ تابعین پیامبر است که ازنظر وی، افکار و رفتار آنان در همه زمینه ها باید مرجع علمی و عملی مسلمانان قرارگیرد. او با تفسیر خاص خود از حدیثی منسوب به پیامبر  ، بهترین قرون را سه قرن اول هجری میداند. به اعتقاد او:

 سلف کسانی هستند که در سه قرنِ بهترِ اسلام زندگی میکردند و دارای تمامی فضائل بودند و آنان برای حل هر مشکلی شایسته تر ازسایرین هستند.(ابن تیمیه، 1425 ، ج 4 ، ص 96 )

وی تا آنجا به سلف اهمیت می داد که ایشان را در کنار کتاب خدا و سنت پیامبر  ، بهعنوان یکی از منابع دین معرفی میکرد: (ن.ک: همان،ص 703 )

ابن تیمیه سلف را ورثه انبیاء خلفای پیامبران ،.) » اعلام هدی و چراغ هدایت معرفی میکند « ابن تیمیه 1425 ، صص 196 – 197 ) هر چند وی به صراحت سلف را معصوم نمیداند، اما تمجید او به اندازه ای است که گویی سلف، مصون از خطا و اشتباه و معصوم هستند.(ن.ک: ابن تیمیه، 1425 ، صص 196 – 197 )

بامرگ ابن تیمیه، افکار او به محاق رفت و طرفدار چندانی نیافت و بهطور طبیعی، واژه سلفیه نیز به معنای خاص ابن تیمیه ای، کاربردی نشد. با ظهور محمد بن عبدالوهاب بار دیگر افکار ابن تیمیه مطرح شد و کلید واژه های او بر سر زبان ها افتاد. در سده اخیر برای اولین بار، محبالدین خطیب و سید محمد رشیدرضا در شمال افریقا از سلفیت و بازگشت به سلف سخن گفتند.

کسانی که تعریف ابن تیمیه از سلف را پذیرفته اند، سلفی محسوب میشوند؛ اما همه آنان عقاید یکسانی ندارند و به دسته های مختلفی تقسیم میشوند. گرایش های مختلف سلفیه از این قرار است:

1 - :سلفیه تکفیری کسانی هستند که تنها خود را مسلمان میدانند و غیر خود را کافر و مهدورالدم می شمارند. وهابیان و گروههایی همچون القاعده، سپاه صحابه و داعش همه مسلمانان جز خود را تکفیر میکنند.

2 - سلفیه جهادی: این عده کسانی هستند که هجرت و جهاد را برای تشکیل حکومت اسلامی واجب میدانند. این رویکرد، ریشه در عقاید سید قطب دارد.

3 - سلفیه تبلیغی: سلفیه تبلیغی در برابر سلفیت تکفیری است و محور فعالیت های خود را بر تبلیغ اندیشه ها و مبانی سلفی گری قرار داده است جماعت تبلیغ که شبکه ای سراسری در جهان دارد و در شاخه فکری دیوبندیه قرار می گیرد، نماینده این رویکرد است.

4 - سلفیه سیاسی: سلفیه سیاسی هر چند مبانی سلفیه را در مسائل اعتقادی پذیرفته، اما از دامن زدن به اختلافات عقیدتی در  چوامع اسلامی پرهیز دارد و عمدتاً برای به دست گرفتن قدرت سیاسی و اداره جامعه تلاش می کند اخوان المسلین« مصر و  جمعیت علمای اسلام می پاکستان در این دسته جای می گیرند.

د- سلفیه اصلاحی: این گروه از سلفیه علت اصلی عقب ماندگی جوامع مسلمان را دورشدن آنان از قرآن و سنت میداند و همه مسلمانان را به بازگشت به اسلام اصیل توصیه میکند. این عده سلفیت را به کتاب و سنت تفسیر میکند و نه همچون ابن تیمیه به صحابه و ابعین و تابعین ابعین. به همین دلیل، این رویکرد تنها در اسم و عنوان با سایر سلفیه اشتراک دارد و در فکر و عمل با آنان متفاوت است. اندیشمندانی همچون اقبال لاهوری، سید جمال الدین اسد آبادی، محمد عبده و شیخ محمود شلتوت در این دسته جای دارند.

منابع:

-سید مهدی علیزاده موسوی. ( 1393 ). تبار شناسی سلفی گری و وهابیت. (ویرایش ششم). قم: آوای منجی.

-بن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. ( 1425 ). الفتاوی الحمویه. دوم، ریاض: دارالصمیعی.

-ابن فارس. ( 1408 ). معجم المقاییس اللغه. اول، بیروت: دارالفکر.